Czym tak naprawdę jest dyslalia?

– czyli czym charakteryzują się częste zaburzenia mowy u dzieci –

Dyslalia to jedna z najczęstszych diagnoz, które słyszą rodzice malucha w gabinecie logopedycznym. Co to tak naprawdę oznacza? Na czym polega problem kształtowania się mowy u dziecka i jakie rodzaje dyslalii mogą go dotyczyć? Czym jest opóźniona mowa dziecięca i w jaki sposób można ją rozpoznać? 

Pierwszy raz użył tego określenia prof. Józef Frank w 1827 roku, wykorzystując połączenie dwóch słów z języka greckiego: Dys – czyli zaburzenie oraz lalia – mowa. Do dzisiaj, w związku z różną interpretacją tego pojęcia, niekiedy dyslalią nazywa się ogół zaburzeń mowy, jej konkretny odłam lub odmienne zjawisko. Część badaczy dyslalią nazywa problemy, w których występują problemy z realizacją fonemów (fonem jest podstawową jednostką systemu dźwiękowego języka), natomiast inni uważają, że w zakresie tej definicji można mówić również o zaburzeniach dotyczących akcentu lub rytmu wypowiedzi. 

Kiedy mowa dziecka jest zaburzona?  

Dzieci, o których można powiedzieć, że ich mowa jest zaburzona, najczęściej borykają się z brakiem zdolności prawidłowej artykulacji. Dyslalia najczęściej jest jednak rozpatrywana na płaszczyźnie błędnej realizacji głosek; opuszczanie ich, podstawianie lub zniekształcanie. Jeżeli mamy do czynienia ze skrajną dyslalią, kiedy mowa jest niezrozumiała, mówimy o hotentotyzmie. Warto podkreślić, że w wielu opracowaniach nieprawidłowe wymawianie dźwięków posiada swoją własną nazwę, która pochodzi od sposobu, w jaki dana głoska jest błędnie artykułowana, np. reranie lub seplenienie. Doskonałym przykładem na to, że termin dyslalia nie został określony w jednoraki sposób jest np. fakt, że niektórzy badacze dyslalię traktują jako synonim takich wyrażeń, jak wada wymowy czy zaburzenia artykulacji. W większości literatury specjalistycznej termin dyslalia jest najobszerniejszym terminem, który stosuje się do nieprawidłowego realizowania fonemów. Najczęściej w przypadku, kiedy maluch nie potrafi prawidłowo wymienić jednego dźwięku lub ich większej ilości. 

Co może powodować dyslalię? 

Istnieje pewna grupa czynników, które mogą być źródłem problemów z wymową, na pewno należy wymienić wśród nich: 

• uszkodzenie struktur korowych;
• uszkodzenie obwodowego systemu nerwowego,
• uszkodzenie lub dysfunkcja narządów mownych; zaburzenia i wady słuchu,
• brak chęci do mówienia, które mogą być spowodowane zbyt dużą ilością bodźców słownych, nieprawidłowymi reakcjami środowiska na wymawiane przez dziecko dźwięki czy słowa, brak odpowiednich wzorców, 
• szersze zespoły wad. 

Mowę również uważa się za wadliwą również wtedy, kiedy sposób artykulacji powoduje poniższe sytuacje; 

• trudno ją usłyszeć, 
• trudno ją zrozumieć, 
• ton lub dźwięk jest nieprzyjemny dla słuchającego, 
• występujące w mowie dźwięki są zniekształcone, 
• akcent jest prawidłowy, ale rytm już nie, 
• stosowana przez dziecko wymowa nie jest odpowiednia dla jego płci, wieku lub poziomu inteligencji. 

Dyslalię można również podzielić wskazując na zaburzenia wewnątrzpochodne związane z mową, wtedy możemy wymienić: 

• dysglosję- zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wypowiadania na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy;
• dysartrię (anartria) – zniekształcenie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowy (artykulacyjne, fonacyjne, oddechowe); 
• dyslalię (alalia) – opóźnienie w przyswajaniu języka na skutek wolniejszego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych,
• afazję- utrata częściowa lub całkowita mowy na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych, 
• zaburzenia płynności mowy (rytmu, tempa)- jąkanie, przyczyny nie znane, zaliczane do nerwic: nerwice mowy, mutyzm, afonia, zaburzenia modulacji, siły i wysokości głosu u ósób cierpiących na nerwicę.
• oligofazję – mowa osób mających zaburzenia myślenia spowodowane chorobami psychicznymi. 

Czym jest opóźniony rozwój mowy? 

Opóźnionym rozwojem mowy określa się sytuację, kiedy dziecko używa słownictwa, które przewidziane jest dla dzieci młodszych, niż ono. Takie opóźnienie rozpatruje się zarówno ilościowo, jak i jakościowo. Razem z tym zjawiskiem występują również często np. zaburzenia artykulacyjne czy nieprawidłowe rozumienie poleceń. Badając literaturę dotyczącą dyslalii oraz zaburzeń mowy, można zauważyć, że termin ‘opóźniony rozwój mowy’ nie należy do określeń precyzyjnych, a tym samym, brakuje jego konkretnej definicji. Najczęściej – jak wspomniano wyżej- o opóźnionym rozwoju mówi się wtedy, kiedy prawidłowe elementy rozwoju mowy nie pojawiły się w czasie, który został na to przeznaczony. Jest to również zjawisko dość płynne, ponieważ każde dziecko ma swój własny rytm rozwojowy, co w okresie kształtowania się mowy jest bardzo widoczne. Podejrzenia opóźnionej mowy należy, więc traktować bardzo ostrożnie i w pierwszej kolejności najlepszym rozwiązaniem jest obserwowanie dziecka. Dobrym sposobem na to, żeby sprawdzić, czy opóźnienie spowodowane jest indywidualnym tokiem rozwoju dziecka, jest wyeliminowanie czynników związanych ze środowiskiem oraz zaburzeń słuchu i zaburzeń emocjonalnych.  

Rodzaje dyslalii

Podobnie, jak w przypadku określenia definicji dyslalii, również jej rodzaje różnorodnie określane są w literaturze. Np. wśród trudności związanych z zapamiętywaniem wzorców ruchowych wyrazów rozróżnia się; 

• błędną artykulację wyrazów, które dziecko już zna, 
• zniekształcanie wyrazów w sytuacjach, kiedy wszystkie głoski w słowie są dziecku znane (m.in. opuszczanie sylab czy ich upraszczanie), 
• sylabizowanie, gdzie sama wymowa sylab jest poprawna, ale ich łączenie sprawia dziecku trudności, 
• ciche wymawianie wyrazów, które przypomina bardziej próby wymowy niż samą, pewną wymowę, 
• poszukiwanie odpowiedniej formy wyrazu, w tym wypadku może występować również zniechęcenie się przy nieudanej próbie oraz radość przy zastosowaniu prawidłowej wymowy. 

Warto również powiedzieć w tym momencie, że niektóre błędnie wymawiane głoski, mogą być związane z zaburzeniami ze strony motoryki artykulacyjnej. M.in. badania Luschingera wykazywały związek pomiędzy rozwojem ruchowym, a częstotliwością pojawiania się zaburzeń mowy. Wśród dzieci, u których rozwój motoryczny był prawidłowy zaburzenia mowy pojawiały się u ok. 10%, natomiast u dzieci, które wykazywały różny stopień zaburzeń motorycznych, zaburzenia mowy pojawiały się bardzo często. Dodatkowo należy wspomnieć, że w literaturze przedmiotu można znaleźć również związek pomiędzy zaburzeniami mowy, a obniżoną sprawnością manualną u dzieci.  

Źródła: 

• Nowak A., Przyczyny dyslalii u dzieci [w:] Logopeda, 2(5)/2007
• Sawa B., Dzieci z zaburzeniami mowy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1990
• Skorek E.M., Oblicza wad wymowy, wyd. Żak, Warszawa 2001 
• Styczek I., Logopedia, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1979