Zespół nadpobudliwości psychoruchowej, znany również pod nazwą: zaburzenie z deficytem uwagi i nadpobudliwością, ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder, ADHD; to zespół zaburzeń zachowania, który polega na współwystępowaniu trudności z koncentracją i utrzymaniem uwagi, problemów z kontrolą impulsów, a także nadmiernej ruchliwości dziecka. Trzeba jednak zaznaczyć, że są one niewspółmierne do jego wieku i stopnia rodzaju. Zaburzenia negatywnie wpływają na funkcjonowanie dziecka w środowisku domowym oraz nauczania, a także opóźniają jego rozwój.
ADHD zwykle ujawnia się u dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (około 5.-9. roku życia). Częściej jest diagnozowane u chłopców, najprawdopodobniej z tego powodu, że u nich komponenta nadpobudliwości psychoruchowej jest bardziej widoczna. W przypadku dziewczynek, na pierwszy plan wysuwają się zaburzenia koncentracji uwagi – co też bywa przyczyną braku diagnozy lub błędnej diagnozy. Zaburzenie dotyka około 4-8% dzieci w wieku wczesnoszkolnym, a u około połowy osób z ADHD, niektóre objawy utrzymują się aż do wieku dorosłego.
Przyczyny ADHD
Pojawienie się zespołu nadpobudliwości psychoruchowej może wynikać m.in. z urazów płodu podczas ciąży, niedotlenienia okołoporodowego, niskiej masy urodzeniowej, urazów głowy, czy też z powodu mutacji genu kodującego receptor D4 i D5, alkoholowego zespołu płodowego, przyjmowania przez ciężarną środków psychoaktywnych i palenia przez nią papierosów. ADHD jest skutkiem zatrucia metalami ciężkimi, zaniedbań rodzicielskich w opiece nad dzieckiem, nadmiarem cukrów prostych, konserwantów i sztucznych barwników w diecie, niskiej aktywności dopaminy jako neuroprzekaźnika oraz zaburzeń równowagi pomiędzy działaniem układu dopaminergicznego i noradrenergicznego.
Objawy zespołu
W przypadku dzieci z ADHD występują charakterystyczne objawy ujęte w triadę. Są one jednak różnie nasilone. U jednych bardziej widoczne będą trudności z koncentracją, a u innych niepokój ruchowy, czy impulsywność. Do triady zespołu nadpobudliwości psychoruchowej zaliczamy:
- Zaburzenia koncentracji uwagi (trudność w skupieniu się na słuchaniu, czy wykonywaniu zadania, rozkojarzenie, zapominanie o wskazówkach, trudności z organizacją zajęć, trudność z wykonywaniem zaplanowanych obowiązków, sprawia wrażenie nieusłuchanego, dziecko często gubi swoje rzeczy i zabawki, unikanie czynności wymagających dużego zaangażowania i dbałości o szczegóły).
- Trudności z kontrolą impulsywności (porywczość, brak cierpliwości, potrzeba skupiania na sobie uwagi otoczenia, podejmowanie ryzykownych aktywności, wypowiedzi bez przemyślenia treści, udzielanie odpowiedzi przed usłyszeniem pytania do końca, nie potrafi czekać na swoją kolej, nie przejmuje się zasadami kultury)
- Nadpobudliwość psychoruchową (stałe przebywanie w ruchu, konieczność pozostawania w jednym miejscu, sprawia, że dziecko czuje się niespokojnie, kręci się, wierci, tupie; gadatliwość, urywanie zdań, trudności w dostosowaniu zachowania do sytuacji, brak tolerancji ciszy – nieumiejętność odpoczywania w cichych warunkach, „słomiany zapał” do czynności, podejmowanie wielu czynności na raz, ale bez ich wykończenia).
Diagnostyką ADHD zajmują się psychiatrzy dziecięcy, a także psychologowie i pedagodzy. Postawienie rozpoznania wymaga obserwacji dziecka, zebrania wywiadu od rodziny i dziecka, a także wychowawcy lub nauczycieli dziecka. Należy przeprowadzić też konsultację neurologiczną oraz badania dodatkowe, by wykluczyć inne zaburzenia zachowania o podobnym przebiegu np. zaburzenia lękowe, adaptacyjne, choroba afektywna dwubiegunowa, stan hipomanii, natręctwa, niepełnosprawność intelektualna czy zwyczajnie: trudności w nauce.
Postępowanie terapeutyczne
Terapia ADHD wymaga obustronnej współpracy terapeutów, dziecka, jego rodziny i wychowawców. Powinna być opracowana indywidualnie dla każdego pacjenta, w oparciu o rodzaj występujących zaburzeń, a także dostosowana do wieku i możliwości dziecka oraz stopnia motywacji do leczenia.
Zwykle proponowana jest psychoterapia – indywidualna i grupowa, terapia rodzinna oraz edukacja rodziców z zakresu zaburzeń zachowania. Dziecko uczy się radzenia sobie z negatywnymi emocjami, jak złość czy agresja. W przypadku zaburzeń emocjonalnych proponowana jest terapia indywidualna. Zalecana jest także integracja sensoryczna, która poprawia m.in. koncentrację uwagi, nastrój czy sen.
W farmakoterapii ADHD stosowany jest metylofenidat (uspokajający, poprawia koncentrację), atomoksetyna, trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne, inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny, blokery receptorów adrenergicznych oraz haloperidol (w przypadku pobudzenia i agresji). W niektórych krajach wykorzystywane są również pochodne amfetaminy. Niejednokrotnie dopiero farmakologiczne uspokojenie dziecka umożliwia wprowadzenie terapii psychologicznej.
Należy pamiętać, że zaniedbanie leczenia ADHD skutkuje różnymi powikłaniami natury psychicznej. Pojawiają się m.in. trudności w nauce, zaburzenia emocjonalne, odrzucenie przez grupę rówieśniczą, osamotnienie, stany depresyjne i lękowe, a także tendencja do agresji i popadania w konflikty z prawem. Osoby z ADHD częściej sięgają po używki, kompulsywnie się objadają i częściej ulegają różnego typu urazom. Towarzyszące bez przerwy napięcie psychiczne może też skutkować podejmowaniem prób samobójczych.
